meer democratische begrippen koestert dan hare aristocratische voorgangster, die, tot in het oneindige op plichtplegingen gesteld, in een uiterste verviel, dat, gelijk alle excessen verwerpelijk, toch in beginsel zijne goede zijde had door beter de maatschappelijke afstanden te bewaren, die in onze dagen ten eenen male dreigen te verdwijnen.

Niet alleen in het politiek en kerkelijk verkeer, maar ook in de onderlinge relatiën van Kerk en Staat werd de étiquette zeer streng in acht genomen, en aangezien men bij die usantiën werd opgevoed en daarmede gaandeweg vertrouwd geraakte, werd de practijk ervan eene tweede natuur, en wat ons nu bevreemdt en doet glimlachen, behoorde toen tot de onmisbare kennis van een iegelijk, die in 's Lands of stadsregeering of in de Vaderlandsche kerk met eenig ambt of eenige waardigheid was bekleed; kortom, ieder lichaam, iedere vergadering was gebonden aan zekere officieele vormen, waarbij o. a. de rang, de zitplaats, de volgorde der conditiën of toasten, bij gelegenheid der ambtsbroederlijke maaltijden in te nemen en in te stellen, met de uiterste zorgvuldigheid waren geregeld en vastgesteld.

Als eene bijdrage tot de geschiedenis van die bloeiperiode der Hollandsche deftigheid (") een begrip, dat zijne weerga in geene andere taal kan aanwijzen, zij het mij vergund een zoo beknopt mogelijk uittreksel te geven uit een HS., getiteld: Naukeurig Berigt aangaande de Coetus Hagiensis Deputatorum ad Autographa. In dit verslag wordt o. a. het ceremonieel omschreven, in acht genomen bij gelegenheid der bijeenkomst in 1758 van afgevaardigden uit de Nederlandsche provinciale synoden in Den Haag, tot het driejaarlijksch nazien der authentieke schrifturen van de in 1618 en '19 gehouden Synode Nationaal en van de »autographa of authentique Instrumenten" van de nieuwe vertaling des O. en N. Testaments.

De vergadering, tot gemeld doel bijeengeroepen, hield vier sessiën. De opening der samenkomst had plaats in de consistoriekamer van de Kloosterkerk in Den Haag, door den voorzitter der gedeputeerden van de Z.- en N.-Hollandsche synode, staande aan het hooger eind van de tafel. Hij verzocht de H. Eerw. Heeren en Broederen, elk in zijne orde en zijnen rang zitting te nemen op de daartoe bestemde plaatsen, die met cijfers van 1-22 op een rechthoek, de tafel verbeeldende, in het HS. zijn aangeduid. Daarna deed hij een kort gebed, geschikt naar de omstandigheid van tijd en zaken (†), om de vergadering plechtig in te zegenen. Na onderzoek der credentialen of geloofsbrieven werden de leden op eene vriendelijke wijze door hem verwelkomd met eene korte aanspraak, waarbij de wensch werd geuit, dat de HH. de hun bevolen post en commissie met gezondheid, lust (*) Door zeker schrijver eene bastaardzuster van den ernst genoemd. Zij ontaardde vaak in eene caricatuur daarvan. De XVIIde-eeuwsche ,,staticheyt" was geheel iets anders. (+) Het woord,,toepasselijk" men bedoelt zeker gepast" was toen niet in zwang. De gewone uitdrukking luidde:,,ter materie dienende"."

-

en genoegen mochten waarnemen, enz. De stemmen opgenomen en de acta van 1755 gelezen zijnde, berichtte de Praeses, dat de afgevaardigden van Z.- en N.-Holland bij den Heer Praesident van hunne Hoogmogenden reeds audientie hadden aangevraagd, om gezamenlijk de noodige vrijheid tot het nazien der authentieke schriften, zoo in Den Haag als te Leiden, onder 't gezag van HH. MM. te verzoeken, met mededeeling, dat het gehoor was bepaald op heden, Dinsdag, 24 Mei. Voorts werd vastgesteld, HH. MM. op eene plechtige wijze door al de leden van dit coetus gezamenlijk en naar rang, twee aan twee gaande, met den Praeses en Scriba aan 't hoofd, op te wachten en de gezegde visie of inzage te verzoeken. Een en ander afgehandeld zijnde en de bestemde tijd voor de audientie naderende, begaven de gedeputeerden zich in bovengemelde orde statelijk (d. i. deftig) naar het Hof, waar zij eerst in een door den kamerbewaarder van HH. MM. hun aangewezen vertrek eenigen tijd moesten vertoeven, alvorens te worden toegelaten ter Hooge vergadering, waar zij zich in orde en naar rang der provinciën en synoden plaatsten. Alsdan deed de Praeses, staande ter zijde van den Praesident van HH. MM., een weinig achterwaarts (*) zijne aanspraak aan de illustre vergadering, wenschende op dezelve Gods dierbaarste zegeningen en doende het verzoek tot de visie voorn., en vervolgens de zaak van Gods Kerk, zoo binnen als buiten 's Lands, aan HH. MM. aanbevelende, waarop hun Voorzitter met dankzegging en zegen wensch antwoordde en de verzochte visie inwilligde, met toezegging van toezending der geheele resolutie dienaangaande. De Heeren en Broederen vertrokken daarop wederom in dezelfde orde, vertoefden in bovengemeld vertrek, totdat hun vanwege HH. MM. werd geboodschapt en verzocht, den volgenden morgen ter bestemder tijd in de Treves-kamer te verschijnen, terwijl de schriftelijke resolutie een der gedeputeerden werd ter hand gesteld. In de consistorie-kamer teruggekeerd, werden de werkzaamheden hervat en o. a. vastgesteld, wederom een vriend-broederlijken maaltijd op Woensdagmiddag te houden en de bezorging daarvan aan twee deputaten, een van Z-. en een van N.-Holland, aanbevolen. Ten slotte, nadat de agenda waren afgeloopen, werd afgesproken, den volgenden dag 's morgens een uurtje vóór den bepaalden tijd in de consistorie-kamer te verschijnen en, als boven gezegd, zich naar het Hof te begeven.

tevens

In de 2de sessie verschenen al de afgevaardigden, begaven zich op dezelfde statieuse wijze naar het Binnenhof en werden weldra bij de Edelmogenden-gecommitteerden, die den Praeses hadden laten verzoeken, het gebed niet te beginnen, dan alvorens daartoe uitgenoodigd, in de Treves-kamer binnengeleid, waar zij op eene »minnelijke" wijze ontvangen zijnde, de Praeses der gedeputeerden, na eene gepaste aanspraak, verzocht met een nederig en ootmoedig gebed tot God te be

(*) Het gezegde:,,Hij weet, waar hij staan moet", schijnt aan de ceremonieele wetten te zijn ontleend.

ginnen, hetgeen door hem, niet eer dan desverzocht, alle de gedeputeerden staande, met observatie van omstandigheden van tijd en zaken, werd uitgesproken. Daarop zette men zich neder, de beide gecommitteerden van HH. MM. aan het boveneind der tafel, elk in een armstoel, de gedeputeerden naar volgorde. Vervolgens werd overgegaan tot het doel der bijeenkomst, nl. het openen van de kist (*), bevattende de authentieke stukken en papieren van de Nationale Synode, bestaande uit 17 banden, »keurelijk" gebonden, die een voor een op de tafel van H. E. MM. (†) neergelegd en door hen nagezien werden, wat dan aan den Praeses en alle de volgende Broederen werd vergund, die de stukken doorbladerden en visiteerden, waartoe hun overvloedig tijd werd gegeven. Zeer wel bewaard en onbedorven bevonden, werden de documenten weder geborgen in de kist, met 8 bijzondere sloten voorzien, waarvan de sleutels aan den Griffier van HH. MM. werden overhandigd. Een plechtig dankgebed van den Praeses besloot de handeling, die tevens de gedeputeerden der Staten-Generaal op zeer verplichtende en eerbiedige wijze bedankte voor de genoten eer, ruimte, tijd en vrijheid tot de visie. Gewoonlijk werden de gedeputeerden dan verzocht, om zich ter bestemder tijd aan den aanslag te willen vervoegen, om vandaar met H. E. M. M. in twee Jachten naar Leiden te varen tot het doen der visie van de nieuwe overzetting des Bijbels. In de consistorie-kamer teruggekomen, werd, onder meer, besproken het vragen van audientie ter begroeting van »'t Hoog Vorstelijk Huis van Oranje en Nassau" en de tocht naar Leiden, en ten slotte den Heeren en Broederen herinnerd, op den bepaalden tijd ter plaatse voornoemd present te zijn en, buiten de Jachten, de aankomst in te wachten van H. E. M. M.

Na de 2de sessie werd 's Woensdagmiddags doorgaans de vriendbroederlijke maaltijd gehouden. Ziehier, zooveel mogelijk bekort, wat het HS. dienaangaande bevat:

deeze maaltijdt bestelt door één van N. Holland, voor 3 Dog de wijn daaronder niet zigzelven (§), uyt zijn eigen

>I. Vooraf wort, daags te vooren, twee deputaten, en wel één van Z. en à 4 gl. per man, na tijds gelegenheit. gereekent zijnde. En betaalt ijder voor zak. Wanneer is uytgereekent wat er verteert is: aan wijn, tabak, pijpen, dienstboden en oppassers, zoo contribueert elk daartoe evenveel. (Ao. 175 was 't 5 gl. 18 st.; in 't geheel: 7 gl. 13 st. 1 penn.; voor allen f 169-19-8.)

(*) Tot zelfs de plaats, waar die kist moest staan, nl. achter of een weinig bezijden van H. E. M. M., wordt in het ceremonieel aangeduid.

(†) Die Heeren fungeerden daarbij als dwarskijkers, gelijk de Commissarissen politicq bij de Synode en de Gedeputeerden te velde bij de krijgsoperatiën.

(§) Dit gebruik schijnt op een maaltijd, door een zeker kerkgenootschap in 1880 gehouden, weer ingevoerd te zijn. Vroeger onthaalde Mozes zijn broeder, d. i. de magistraat bekostigde den maaltijd der Synode, die beurtelings in de verschillende steden werd gehouden. De Algemeene Staten hadden daarvoor zeker geene gelden beschikbaar. Zie echter beneden.

NB. Zomtijds legt men wel zelvs de wijn in; maar anders accordeert men met den Hospes, wat men geeven zal voor yder fles wijn. En dan moet de Koster of de Kerken-knegt belast worden nauwkeurig toe te zien en aan te teekenen hoeveel flessen, en wel van deze of gene wijn, er worden opgebragt (*).

II. Aan Taafel.

A. worden de Heeren en Broederen door den Praeses, elk na zijn rang, in order geplaatst.

1. De Praeses plaatst zich aan de hooge zijde in 't midden van de Taafel.

2. 3. 4. 5. De gedeputeerden van Gelderlandt ter weerszijde van den Pr., nl. de Scriba en de tweede in rang aan de regter en de overige twee aan de slinker zijde.

De tweede Dep. Z. Holle. aan de overzijde, regt tegenover den Praeses.

6. 7. De derde en vierde Dep. Z. Holle. aan de regter zijde van den tweeden Dep. Z. Holle.

9. 10. De twee depp. N. Holle. aan de slinker zijde van den tweeden Dep. Z. Holl., etc. (De gedep. der Walsche Synode bekleedde de laatste plaats, zijnde no. 22.)

B. Wanneer nu de Heeren en Broederen aanzitten en de spijse is opgebragt, dan wort

a. voor den Eeten door den Pr., staande, het gebedt gedaan; b. gedurende de Maaltijdt stelt de Pr. de conditiën in, drinkende, Met gemeene glaasjes: 1. Een glaasje van wellekomst. 2. De Heeren Directores. 3. De Heeren gedepp. van Gelderland. 4. De Heeren gedd, van Z. Holland. 5. De Heeren gedepp. van N. Holland. 6. De Heeren gedepp. van Zeeland. 7. De Heeren gedepp. van Utrecht. 8. De Heeren gedepp. van Friesland. Friesland. 9. De Heeren gedepp. van Overijssel. 10. De Heeren gedepp. van Stadt en Lande. 11. Den Hr. gedep. van 't Landschap Drenthe. 12. Den Hr. gedep. van de Walsche Synode.

Met twee glaasjes van distinctie of kleyne pocaaltjes stelt hij in de gezontheit en prosperiteit:

1. van H. H. M. M. de Heeren Staten-Generaal der Vereenigde Neederlanden. 2. De HH. Staaten van de bijzondere Provinciën. 3. De lang-duurige Unie tusschen de Staaten der zelven Nederl. Provinciën. 4. (nu) Den Heere Prince van Oranje [Willem V], Erfstadhouder. 5. Haar K. H. de Princesse-Gouvernante [zijne moeder, Anna, princesse van Engeland]. 6. De Princes Carolina. 7. De respective Synodens der Vereen. Nederlanden. 8. De goede Harmonie tusschen Mozes en Aäron (†). 9. De langdurige onderhouding der loffelijke

(*) De bons zijn van later datum.

(†) Vgl. mijne bijdrage in De Tijdspiegel, Aug. 1880.

correspondentie (*) van de Nederl. Synoden. 10. H. E. M. M. de Gecomm. van H. H. M. M. tot deze grote plegtigheid. 11. De Palinuren van Staat (†).

5.

Vervolgens ook nog: 1. Salus Patriae. 2. Alma Mater. (Het Universitair onderwijs.) 3. Salus Ecclesiae. 4. Salus Academiae. De Patronanten. (De beschermers der Kerk.) 6. De goede Harmonie onder de Broederen. 7. Het goed succes van alle goede zaken. 8. Een glaasje van vrientschap.

Tusschenbeiden drinkt men ook wel eens, met de kleyne glaasjes, op de gezontheit van: 1. De vrouwen der getrouwde Heeren. 2. De Inclinatiën van de ongetrouwden. 3. De respective Familiën. 4. De absente vrienden, enz. enz.

En wordt ondertusschen de Taafel bedient:

α. In 't gemeen: Door den Castelein, aan wien de Pr., wanneer het gebraadt op taafel is, een bierglas met wijn geeft, om op de gezontheit, van de Heeren te drinken.

Door zijne dienstboden.

b. In 't byzonder: 1. Door den Koster van de Kloosterkerk. 2. Door den Kerken-knegt. 3. Door nog eenen; welke drie laatsten krijgen yder drie gulden, met een fles wijn, en als er wijn overschiet, yder twee flesschen franse wijn.

Op 't einde van de maaltijt doet de Pr., staande, de dankzegging. III. En naa de Maaltijt gaat men zamen een pijpje rooken; een kopje Thee drinken. En elk blijft en drinkt naar zijn welgevallen" (§).

Wanneer de dag van de derde sessie was aangebroken, begaven de Heeren en Broederen zich ter bestemder tijd, uit hunne logementen, naar de bepaalde plaats aan den aanslag, waar de aankomst van H. E. M. M. werd afgewacht, voordat men in de gereedliggende Jachten trad. In het 1ste vervoegden zich bij H. E. M. M. de Pr. en Scriba der afgevaardigden, met die van Gelderland, Z.- en N.-Holland doorgaans, terwijl de overigen met het 2de Jacht den tocht naar Leiden aanvaardden. >>In welke Jagten", zoo luidt het HS., »zij ontmoeten veelerley verkwikkingen, Coffij, enz., die haar door de Bedienden van H. E. M. M. werden aangeboden."

Te Leiden aangekomen, traden de predikanten uit de Jachten, doorgaans aanleggende dicht bij de steeg, waarlangs men naar den Burcht

(*) D. i. eene zekere onderlinge welwillendheid, samenwerking, wederkeerige genegenheid, waarschijnlijk ten nauwste verwant aau,,de goede correspondentie" op politiek terrein, waarvan wijlen Jhr. Mr. De Witte van Citters in zijn werk over de Contracten van correspondentie menig staaltje heeft aan 't licht gebracht.

(+) Daarmede worden met één woord, dat deftig klinkt en dus in de 18de eeuw geheel op zijne plaats is, de Staatslieden aangeduid, die, als Palinurus, de stuurman van Aeneas, diens schip, de hulk der Republiek, bestierden.

($) Dus: plena bibendi libertas. Men gelieve echter te bedenken, dat elk der aanzittenden zijn couvert met den wijn, dien hij dronk,,,uyt zijn eigen zak" moest betalen. Dat,,welgevallen" moet dus niet worden opgevat in den zin van het Fr. à discrétion, d. i. ar hartelust en gratis, maar in verband met het bezitt. vnw.,,zijn" worden verklaard.